Afazja (zaburzenie mowy): czym jest oraz jakie są jej objawy i przyczyny?

Afazja jest utratą zdolności językowych na skutek uszkodzenia mózgu. Do afatycznych zaburzeń mowy prowadzą najczęściej urazy czaszkowo-mózgowe, udary i guzy mózgu. Jakie są objawy afazji sensorycznej, a jakie motorycznej? Co zrobić, gdy podejrzewa się afazję u dziecka?

Co to jest afazja?

Afazja jest utratą zdolności do rozumienia i tworzenia wypowiedzi na skutek uszkodzenia mózgu (ośrodkowego układu nerwowego). Oprócz terminu afazja, w medycynie i logopedii funkcjonuje termin dysfazja, który dotyczy nawet niewielkiego stopnia zaburzeń językowych. Zaburzeniom mogą towarzyszyć trudności w pisaniu, liczeniu, czytaniu, a także deficyty w zakresie rozpoznawania bodźców oraz planowania i realizowania ruchów dowolnych. Chory może mieć problemy z zapamiętywaniem i innymi funkcjami poznawczymi. Mogą pojawić się u niego kłopoty z żuciem i połykaniem, ograniczenia lokomocyjne i manualne. Równocześnie lub w konsekwencji afazji występują trudności w sferze emocjonalno-motywacyjnej, objawiające się apatią, depresją czy wzmożoną męczliwością.

Jakie są objawy afazji?

U osób z uszkodzeniem mózgu może wystąpić wiele objawów afazji na polu zachowań językowych. Zalicza się do nich:

• trudności w nazywaniu (anomia),
• zaburzenia gramatyki i składni, polegające na opuszczaniu wyrazów czy zniekształceniach w realizacji związków składniowych,
• zniekształcenia artykulacyjne i trudności w realizacji fonetycznej formy wypowiedzi,
• trudności w rozumieniu tekstu mówionego (pojedynczych słów lub relacji składniowych).

Jakie mogą być przyczyny afazji?

Wyróżnia się kilka czynników powodujących afazję mowy. Do najczęstszych zalicza się:

• udary będące zwykle konsekwencją naczyniowych chorób mózgu,
• urazy czaszkowo-mózgowe na skutek wypadków komunikacyjnych i innych,
• guzy mózgu (nowotworowe, zapalne, naczyniowe i inne).

Afazja u dzieci może być ponadto spowodowana:

• schorzeniami układu sercowo-naczyniowego,
• stanem zapalnym mózgu na skutek czynników bakteryjnych i wirusowych,
• procesem zwyrodnieniowym,
• zapaleniem ślinianek przyusznych,
• schorzeniami neurologicznymi, takimi jak padaczka,
• zaburzeniami endokrynologicznymi.

Jak lekarz diagnozuje afazję?

Lekarz ocenia rodzaj patomechanizmu oraz lokalizację uszkodzenia mózgu. Konieczna jest diagnoza lokalizacyjna przy użyciu badań instrumentalnych – EEG, CT, MRI, SPECT, angiografia, EKG i in. Neurolog przeprowadza badanie oceniające stan sprawności motorycznych pacjenta. Określa, czy chory ma inne choroby współwystępujące. Lekarz przeprowadza też wywiad z chorym i członkami jego rodziny. Pacjent powinien być skonsultowany również z neurologopedą, który wieloetapowo bada obraz zaburzeń języka i neuropsychologiem, który zajmuje się oceną innych czynności neuropsychicznych (diagnozą funkcjonalną).

Jak leczyć oraz jakie są rokowanie przy afazji?

Pacjent z afazją wymaga rehabilitacji i terapii neurologopedycznej. Metodyka zależy od etapu zdrowienia i ogólnego stanu klinicznego pacjenta, który powinien być pod stałą opieką neurologiczną, fizjoterapeutyczną i psychologiczną. Lekarz zwykle wprowadza leczenie farmakologiczne, np. leki przeciwdrgawkowe lub inne – w zależności od przyczyny choroby.

Możliwości kompensacyjne mózgu są indywidualnie uzależnione od pacjenta – podobnie jak rokowania przy afazji. Dlatego w trakcie terapii przeprowadza się wielokrotną ocenę logopedyczną, co często pociąga za sobą weryfikację hipotez diagnostycznych i strategii terapeutycznych.

Czy afazja u dzieci jest wyleczalna?

Czy afazja u dzieci jest wyleczalna? To pytanie zadaje sobie wielu rodziców, którzy zauważają u swojego dziecka trudności z mówieniem, rozumieniem lub formułowaniem zdań. Warto wiedzieć, że rokowania zależą od wielu czynników, takich jak przyczyna zaburzeń, wiek dziecka oraz wczesność rozpoczęcia terapii. Dzięki specjalistycznym metodom, takim jak terapia logopedyczna czy neurologopedyczna, dzieci z afazją mogą osiągać znaczną poprawę w komunikacji. W niektórych przypadkach udaje się całkowicie wyeliminować objawy, co pozwala dziecku na prawidłowy rozwój mowy i języka.

Diagnozowanie afazji u dzieci

W procesie diagnostycznym dziecka z podejrzeniem afazji dziecięcej należy rozróżnić to zaburzenie mowy od innych chorób wieku dziecięcego i przypadków niedokształcenia mowy, np. alalii prolongaty. W przypadku afazji u dzieci mowa do pewnego etapu rozwija się prawidłowo, po czym – w różnym stopniu – następuje utrata nabytych wcześniej sprawności językowych. Mowa może zostać zahamowana lub spowolniona. Następuje to w konsekwencji incydentu neurologicznego w obrębie centralnego układu nerwowego (patrz akapit „Przyczyny afazji”). W przypadku zaburzeń afatycznych i dzieci wprowadza się rozróżnienie w nazewnictwie na:

• niedokształcenie mowy o typie afazji – od 2. do 6. roku życia,
• afazję dziecięcą – po 6. roku życia.

W wyniku uszkodzenia mózgu dziecko traci w różnym stopniu zdolności porozumienia się. Zaburzenia językowe mogą mieć podłoże sensoryczne – dziecko traci umiejętność rozumienia wypowiedzi, co wtórnie objawia się w mówieniu, lub motoryczne – wówczas ma problem zwłaszcza przy tworzeniu komunikatów werbalnych. W głębszych postaciach afazja dziecięca może przybrać postać całkowitego braku możliwości porozumiewania się. W lżejszych jest zakłóceniem rozwoju poszczególnych sprawności językowych i może ujawniać się np. w problemach z identyfikowaniem głosek, zniekształceniach artykulacyjnych, zaburzeniach percepcji słuchowej, spowolnieniu tempa mowy lub zakłóceniach jej rytmu, ubóstwie konstrukcji gramatycznych i leksyki.

U dziecka z afazją w szkole czy przedszkolu można również zauważyć inne nieprawidłowości rozwojowe, takie jak deficyty pamięci i uwagi, problemy z lateralizacją, trudności emocjonalne i behawioralne, problemy z czytaniem, pisaniem i liczeniem.

Co zrobić, jeśli zauważysz nieprawidłowości w rozwoju mowy u dzieci?

Sprawdź, jak przebiegają skoki rozwoju w pierwszych latach życia. Jeśli zauważysz w rozwoju dziecka nieprawidłowości, skontaktuj się w pierwszej kolejności z lekarzem neurologiem i neurologopedą. Złożoność obrazu klinicznego afazji dziecięcej wymaga procedur interdyscyplinarnych i przede wszystkim badań neurologicznych. Aby uzyskasz pełny obraz, niezbędne są zwykle wyniki badań psychiatrycznych, psychologicznych, audiologicznych i logopedycznych. Podczas diagnozowania afazji u dziecka sięga się po wyniki badań medycznych, dane z wywiadu i obserwacji, wyniki badań kwestionariuszowych, próby eksperymentalno-kliniczne oraz analizę nagrań dziecka w swobodnych sytuacjach.

W przypadkach dzieci z afazją mowy powrót sprawności językowych występuje zwykle w szybszym tempie i w pełniejszym zakresie niż u dorosłych z afazją. Dzieje się tak ze względu na plastyczność mózgu – rokowania terapii logopedycznej mogą być pomyślne.