Zapalenie zatok – przyczyny, objawy, leczenie

Zapalenie zatok to problem, który może pojawić się u każdego – zarówno u dorosłych, jak i dzieci. Niegroźna infekcja czy przeziębienie może spowodować niedrożność zatok, skutkującą dużym dyskomfortem i wystąpieniem charakterystycznego bólu. Najczęściej przyczyną stanów zapalnych zatok są wirusy, bakterie i grzyby, próchnica oraz nieleczone przeziębienie. Zapalenie zatok nierzadko związane jest z nietrafioną diagnozą i niewłaściwym leczeniem, co może skutkować przewlekłym problemem, któremu towarzyszą nieprzyjemne dolegliwości. Jakie są zatem objawy zapalenia zatok, jak je rozpoznać? Jak i czym leczyć chore zatoki? Ile trwa zapalenie zatok?

Budowa zatok

Zatoki to przestrzenie znajdujące się w obrębie głowy – nosa i oczu, wypełnione powietrzem, które łączą się z jamą nosa. Zatoki oboczne nosa, zwane potocznie przynosowymi, stanowią cztery parzyste zatoki: zatoki czołowe, zatoki szczękowe, które są największe spośród wszystkich zatok, komórki sitowe oraz zatoki klinowe, umiejscowione w okolicy ucha. Wnętrze zatok wysłane jest błoną śluzową, która jest przedłużeniem błony śluzowej jamy nosa. W warunkach fizjologicznych we wnętrzu zatok nie powinno być bakterii, są one jałowe. Prawidłowe funkcjonowanie nabłonka rzęskowego zatok umożliwia systematyczne przesuwanie powstającej wydzieliny w kierunku jamy nosowej, dzięki czemu zabezpiecza zatoki przed drobnoustrojami z gardła czy nosa.

Klasyfikacja zapalenia zatok 

Zapalenie zatok to choroba błony śluzowej, wyściełającej zatoki przynosowe i nos, obejmujące jedną bądź kilka zatok przynosowych. W zależności od czasu trwania i zmian w błonie śluzowej, można wyróżnić rodzaje zapalenia zatok:

• ostre zapalenie zatok, które po wyleczeniu nie pozostawia zmian w błonie śluzowej, rozpoczyna się nagle, objawy utrzymują się zwykle nie dłużej niż 4 tygodnie,

• nawracające ostre zapalenie zatok, stanowią powracające, co najmniej 4 epizody ostrego zapalenia w ciągu roku, trwają średnio 7 dni, prawidłowo leczone nie skutkują trwałymi zmianami, zwykle stanowi etap przejściowy, który prowadzi do przewlekłego zapalenia zatok,

• podostre zapalenie zatok, infekcja w tym przypadku trwa od 4 do 12 tygodni, zaś po ustąpieniu nie przechodzi w proces przewlekły,

• przewlekłe zapalenie zatok, w tym przypadku stanu zapalnego nie można wyeliminować leczeniem zachowawczym, zazwyczaj jest wynikiem niewłaściwego leczenia bądź jego braku w okresie ostrym zapalenia, zaś czas trwania zapalenia jest dłuższy niż 12 tygodni.

Przyczyny zapalenia zatok

Do zakażenia dochodzi najcześciej bezpośrednio przez błonę śluzową jamy nosowej, jednak możliwa jest również droga krwiopochodna lub zębopochodna. Zapalenie zatok, które objawia się nieżytem i przewlekle cieknącym nosem oraz zatkanymi zatokami, może pojawić się w wyniku zwykłego przeziębienia, infekcji górnych dróg oddechowych, grypy lub sezonowej alergii. Dodatkowo przyczynami zapalenia zatok mogą być suche, zanieczyszczone powietrze, polipy oraz wady anatomiczne (np. skrzywienie przegrody nosowej, zmiany pourazowe nosa i zatok przynosowych). Podstawowym mechanizmem, który prowadzi do zapalenia zatok jest upośledzenie usuwania wydzieliny z zatok, które może być wynikiem uszkodzenia nabłonka rzęskowego, obecności przeszkody w ujściu zatok do jamy nosowej bądź skutkiem palenia papierosów (w tym przypadku dochodzi do toksycznego upośledzenia nabłonka rzęskowego). Sytuacja ta, skutkuje zaleganiem śluzu, co sprzyja rozmnażaniu się bakterii i nadkażeniom bakteryjnym. Zapalenie zatok może być również wynikiem przejścia procesu zapalnego z sąsiedztwa, najczęściej dotyczy to zatoki szczękowej. Ostre zapalenia zatok najczęściej powodują pneumokoki i pałeczki Haemophilus influenzae, zaś przewlekłe zapalenie spowodowane jest przeważnie przez gronkowce złociste, pneumokoki oraz bakterie beztlenowe z jamy ustnej.

Objawy zapalenia zatok

Objawem chorych zatok przynosowych jest pogorszenie stanu zdrowia, które następuje po kilku dniach trwania ostrego nieżytu nosa. Charakterystycznym objawem jest katar oraz pojawienie się żółtej lub zielonkawej wydzieliny z nosa lub spływającej po tylnej ścianie gardła. Wydzielina z nosa staje się coraz gęstsza, co wiąże się z uczuciem zatkanego nosa, powodując trudności w oddychaniu i koniecznością oddychania przez usta. Typowym objawem jest również gorączka (około 38ºC), ból głowy nasilający się przy pochylaniu, zmianach ciśnienia bądź nacisku na okolice zatok. Występują także inne dolegliwości w postaci bólu głowy, odczucia wzrostu ciśnienia bądź ucisku, a także bólu, tkliwości i obrzęku policzków, czoła i nosa przy dotyku lub nawet przy oddychaniu. Zatkane zatoki wpływają na zmniejszenie poczucia węchu i smaku. Co ważne, objawy te nasilają się w porze zwiększonej aktywności, zaś zmniejszają się bądź ustępują samoistnie późnym popołudniem. Należy podkreślić, że objawy zapalenia zatok są zróżnicowane w zależności od tego, które zatoki (lub zatoka) zostały zajęte przez proces zapalny:

• zapalenie zatok szczękowych, wiąże się z odczuwaniem ucisku bądź rozpierania w miejscu zatoki, które może promieniować do zębów, uszu bądź okolicy czołowej, dodatkowo może pojawić się obrzęk policzka, ból górnej szczęki, ból zęba oraz ropna wydzielina z nosa,

• zapalenie zatok sitowych, związane jest z bólem, który umiejscowiony jest u nasady nosa bądź za okiem,

• zapalenie zatok czołowych, skutkuje bólem w okolicy czoła,

• zapalenie zatok klinowych, wiąże się z bólem, który promieniuje ku tułowi głowy.

Z zapaleniem zatok często związany jest przykry zapach z ust (tzw. halitosis), kaszel, zmęczenie, a także mowa „przez nos”. Objawy chorych zatok mogą utrzymywać się od tygodnia, w przypadku wirusowego zapalenia zatok, nawet do powyżej dwunastu tygodni, w sytuacji przewlekłego zapalenia zatok, wywołanego zazwyczaj reakcją alergiczną.

Powikłania zapalenia zatok

Do powikłań zapalenia zatok, według statystyk, dochodzi raz na pięćdziesiąt zachorowań. Zazwyczaj występują w konsekwencji przewlekłego zapalenia zatok, jednak mogą pojawić się również po ostrym zapaleniu zatok. Wśród powikłań wymienia się: 

• obrzęk powiek,

• zaostrzenie astmy oskrzelowej,

• zapalenie ucha,

• zapalenie kości czaszki,

• powikłania wewnątrzczaszkowe, które mogą skutkować m.in zapaleniem mózgu, ropni mózgu, opon mózgowych,

• powikłania oczodołowe, które wywołują choroby oczu m.in. ropnia oczodołu i zaburzenia widzenia,

• zakrzepowe zapalenie zatoki jamistej.

Rozpoznanie zapalenia zatok

Diagnoza zapalenia zatok stawiana jest na podstawie prawidłowo przeprowadzonego wywiadu lekarskiego i badania fizykalnego jam nosa przez lekarza. Zazwyczaj przeprowadzane są również badania laboratoryjne, w morfologii krwi obwodowej pojawia się leukocytoza oraz można oznaczyć OB, które przy zapaleniu osiąga wyższą wartość. Stan zatok najlepiej obrazują tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny, które uwidaczniają zmiany w postaci utraty napowietrzenia zatok, płynu w zatoce, polipy błony śluzowej oraz ewentualne powikłania. W przypadku ostrego zapalenia zatok przydatne mogą być również zdjęcia rentgenowskie (RTG). Niekiedy, celem dokładnego określenia patogenu, ewakuacji ropy bądź podania leku do zatoki wykonuje się nakłucie zatoki. Podczas zabiegu pobierany jest płyn na badanie mikrobiologiczne, dodatkowo możliwa jest ocena pojemności zatoki. W przypadku przewlekłego zapalenia zatok czasami wykonywana jest endoskopia nosa. Niekiedy wykonywane są także testy alergiczne w celu poszukiwania alergenu, który jest odpowiedzialny za zapalenie.

Leczenie zapalenia zatok

W przypadku zapalenia zatok leczenie pierwszego rzutu polega na podaniu leków przeciwzapalnych, przeciwgorączkowych (np. ibuprofen), przeciwbólowych (np. paracetamolu, niesteroidowych leków przeciwzapalnych) oraz płukaniu nosa fizjologicznym roztworem soli lub roztworem wody morskiej. Rozpoczęcie farmakologicznego leczenia przewlekłego zapalenia zatok wiąże się z wizytą u laryngologa, który wystawiając trafną diagnozę, przepisuje odpowiedni antybiotyk. Antybiotykoterapia trwa zazwyczaj nie krócej niż 3 tygodnie. Istotne jest to, aby przy leczeniu antybiotykami nie zapominać o lekach osłonowych. Suplementacja probiotykami, prebiotykami bądź synbiotykami uchroni przed wyjałowieniem dobroczynnej flory bakteryjnej organizmu oraz wzmocni układ odpornościowy. Dodatkowo, prowadzone jest także leczenie objawowe, którego celem jest eliminacja nieprzyjemnych dolegliwości, zwalczenie stanu zapalnego i obrzęku śluzówki zatok. W leczenie włączone są również kroki, które umożliwiają usunięcie zalegającej w zatokach wydzieliny. Nierzadko stosowane są także krople do nosa, aerozole i irygatory celem rozrzedzenia wydzieliny i oczyszczenia zatok. W sytuacji, kiedy stwierdzona zostanie infekcja o podłożu alergicznym do leczenia włączane są także leki przeciwhistaminowe oraz glikokortykosteroidy.

Domowe sposoby na ból i zatkane zatoki

Zapaleniu zatok towarzyszą nieprzyjemne dolegliwości, które mogą być łagodzone domowymi sposobami. Często stosowanymi zabiegami, które można przeprowadzić w warunkach domowych są płukanki i irygacje, warto skorzystać ze specjalnych zestawów, które dostępne są w aptekach. Za pomocą urządzenia, wyglądem przypominającego konewkę, do nosa wtłaczana jest sól fizjologiczna, która oczyszcza nos i zatoki z zalegających wydzielin. Istotnym elementem domowej kuracji jest także przeprowadzanie inhalacji z wykorzystaniem izotonicznego roztworu słonej wody z dodatkiem np. kropli eukaliptusowych lub miętowych, które złagodzą ból i zniwelują potrzebę zażywania środków przeciwbólowych. Warto stosować ciepłe okłady na twarz, gdyż redukują uczucie bólu. Ważne jest picie dużej ilości wody, gdyż utrzymanie dobrze nawilżonej błony śluzowej zatok ułatwia rozrzedzenie i pozbycie się śluzu. Należy unikać napojów, które zawierają kofeinę lub alkohol, gdyż przyczyniają się do odwodnienia. Co więcej, z pozoru prozaiczne czynności mogą przynieść ulgę, żucie gumy czy wdychanie olejków eterycznych (miętowego, eukaliptusowego czy z drzewa herbacianego) przyczyniają się do udrożnienia nosa.

Chore zatoki bez kataru, czy to możliwe?

Wiele osób, szczególnie w okresie jesienno-zimowym, uskarża się na ból zatok bez kataru. Sytuacja ta, może być spowodowana nagłą zmianą temperatury między tą, panującą w pomieszczeniach, a na zewnątrz. Należy również wskazać, że niektóre osoby, ze względu na wady anatomiczne w budowie, są z natury skłonni do chorób zatok. Katar uznawany jest za nieodłączny element zapalenia zatok, jednak poza wydzieliną z nosa, zapaleniu towarzyszą również inne objawy wskazujące na problem. Dlatego też konieczne jest wykonanie badań, których celem jest określenie ogólnego stanu zdrowia, gdyż ból zatok może wynikać nie z zapalenia zatok lecz np. z występowania narośli bądź polipów w zatokach.

Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych

Rozpoznanie przewlekłego zapalenia zatok jest możliwe, kiedy proces zapalny, pomimo prawidłowego leczenia, utrzymuje się przez 8-12 tygodni. Schorzenie to może pojawić się zarówno u dorosłych, jak i dzieci. Zazwyczaj chroniczne zapalenie zatok dotyczy zatoki szczękowej oraz komórek sitowych, rzadziej zaś zatoki czołowej. Schorzenie to może mieć różne przyczyny, najczęściej jednak wynika ze stanów zapalnych nosa i zatok przynosowych, które są długotrwałe (trwają dłużej niż dwanaście tygodni). Schorzenie objawia się występującą z nosa wydzieliną: śluzową, ropną, mieszaną bądź wodnistą, która stanowi przeszkodę w swobodnym oddychaniu. Charakterystyczne dla przewlekłego zapalenia zatok są naprzemiennie pojawiające się okresy zaostrzenia i remisji choroby. Ponadto, schorzeniu mogą towarzyszyć również inne dolegliwości w postaci alergii, zapalenia oskrzeli bądź nieżytu krtani. Leczenie przewlekłego zapalenia zatok polega na przyjmowaniu antybiotyków (antybiotykoterapia nie powinna trwać krócej niż 3 tygodnie). Co więcej, konieczne jest leczenie objawowe, które polega na zwalczaniu obrzęku śluzówki i usuwaniu zalegającej w zatokach wydzieliny. W rozrzedzeniu wydzieliny pomocne jest stosowanie kropli do nosa, aerozoli lub płukanek. Należy podkreślić, że przewlekłe zapalenie zatok jest chorobą, która może skutkować pojawieniem się trwałych zmian w śluzówce zatok. Leki i antybiotykoterapia w przypadku przewlekłego zapalenia zatok, mogą okazać się nieskuteczne. W takiej sytuacji konieczne jest wdrożenie leczenia chirurgicznego, które poprzedzone jest diagnostyką obrazową (tomografią komputerową), celem analizy przebiegu i umiejscowienia zatok oraz ustalenia zakresu zabiegu.

Leczenie chirurgiczne polega na usunięciu zaatakowanych i zmienionych chorobowo tkanek, a także wytworzenie drożnego połączenia zatok z jamą nosową. 

Podsumowując w leczeniu przewlekłego zapalenia zatok niezwykle istotna jest trafna diagnoza, gdyż zwykłe zapalenie zatok, które jest niewłaściwie leczone lub nieleczone wcale, może skutkować pojawieniem się przewlekłego zaplenia zatok. Dlatego też, w przypadku pojawienia się charakterystycznych objawów, należy udać się do lekarza bądź farmaceuty celem uzyskania informacji, jaki lek będzie najlepszy w przypadku występujących dolegliwości.

Bibliografia:

Krzeski A., Janczewski G., Choroby nosa i zatok przynosowych, Wyd. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2003

Krzeski A., Gromek I., Zapalenie zatok przynosowych, Wyd. Via Medica, Gdańsk 2008